اندیشه های عرفانی فراغی مضمونی یکسان با اندیشه های عرفانی صوفی الله یار دارد.

                                                              مقایسه محتوای اشعار مختومقلی فراغی و صوفی الله  یار
ستاربردی  فجوری،کارشناس ارشد تاریخ
عاشرمحمد اوزن دوجی،کارشناس ارشد ادبیات فارسی  
  مختومقلی فراغی به سال1146 هجری قمری متولد شد.این دوره تاریخی،دورانی پرآشوب وهرج ومرج درتاریخ ایران بزرگ می باشد.چراکه دراین سال ها،حکومت 250ساله صفوی درحال افول به دست نالایق ترین افراد ازخاندان صفویه افتاد بود.
آنها باشیوه حکومت داری کمترآشنا بوده وبیشتر سمت وسوی مذهبی ودرویشی گرفته وصوفی مسلک شده بودند.درچنین اوضاع واحوالی ازنحوه حکومت داری ومردم داری ایالات وولایات بی خبربودند.ظلم وستم هایی که ازطرف گماشتگان حکومتی برمردم تحمیل شده بود.
ظهورنادر افشار،حکومت های محلی دراقصی نقاط این کشور، ازجمله زندیه درشیراز،قاجارها دراسترآباد،همه وهمه دست به دست هم داده بودند که ازیک حکومت واحد پیروی نکنند.درچنین اوضاع واحوالی مختومقلی پا به عرصه وجود نهاده ومردم را به اتحاد دعوت می کرد.
    مختومقلی فراغی  بزرگترین شاعرو ستاره تابناک آسمان ادبیات نوین ترکمن است .نام وی برای همه  آشنا است ، کمتر کسی است که اشعار وی را نشینده باشد ، چون  که اکثریت اشعار اخلاقی و اجتماعی و عرفانی وی در آوازهای بخشی های قوم ترکمن  نمود پیدا کرده است .
  اشعار فراغی  با مضامینی چون کمال جویی و کمال یابی واعتنام فرصت  و توجه به پند اندرز  و بیان مسایل عرفا نی می باشد ، اندیشه های عرفانی  وی با دیدن خوابی  نمود پیدا می کند ، که تمامی فکر و خرد و زندگی وی را در هم می آمیزد.
خود وی این خواب را به بیداری تعبیر می کند . با ید گفت که اندیشه های عرفانی فراغی مضمونی یکسان با اندیشه های عرفانی صوفی الله یار دارد، که حدود پنجاه سال قبل از فراغی اشعار عرفانی را سروده است.
 ایجاد تحول روحی در هردو بدنبال یک واقعه می باشد - مانند بسیاری از شاعران پارسی گوی- که در فراغی با واقعه خواب دیدن و صوفی الله یار با ملاقات مراد خود شیخ حبیب الله از اساتید بنام بخارای شریف می باشد ، از مامور ساده گمرگ تبدیل به عارفی نامدار می شود . که آثار وی در حوزه های علمیه تدریس می شود . فراغی ایجاد  تحول روحی خودرابا بیان خواب  خود چنین می گوید :
بیر گیجه یاتیرتم توینینگ یانیدا                بیر دورت آت  طلی گلیب تورغیل دیدیلر
خبر میز بار سنگا فرصت جایندا               شؤل یرده ارلربار ، گؤرگؤل دیدیلر  
ترجمه : شبی  ، به هنگام خواب چهار سوار از راه رسیدند و گفتند: از خواب برخیز . ما از سوی جمعی عارفان ، پیامی داریم ، آن را دریاب و بهر ملاقات عجله کن
صوفی الله یار در بوجود آمدن تحول روحی خود چنین می گوید :
بعد از ملاقات شیخ حبیب الله که استاد با آگاهی به پیشینه وی که مامور گمرگ بوده به وی می گوید  برخیز این جایگاه محل وقوف  مأ مورین نیست . اینجا آمدگاه طالبان علم وغُربا است « صوفی الله یار از سخن شیخ متأثر می شود و کلامی با این مضمون بر زبان جاری می سازد « توفیق از خداست . عنایت از کبریا و هدایت از ذوالجلا ل است .»
    بعد ازاین صوفی الله یار در حلقة شاگردان شیخ قرار می گیرد . حضور در محفل مرشد و استاد چنان کارگر می افتد و آتش در جان مشتاق وی می افکند که طی مراحل سلوک ، به سرعت و شتابی تمام انجام می گیرد و صوفی الله یار به درجه ای از کمال و پختگی می رسد که پس از دوازده سال کسب دانش و سیر وسلوک ، خطاب انسان کامل بر وی اطلاق می شود. وی رابطة خالق صاحب کمال و جلال و جمال مطلق را با مخلوقات همچون رابطه عاشق و معشوق می بیند و لذا عشقی دوسویه است، برای تحقق این امر قدم اول در طریقت را شناخت خداوند را از طریق شناخت نفس می داند . این شناخت از طریق دوست داشتن خداوند صورت می پذیرد. و همانند اشعار مختومقلی دیوان ثبات العاجزین خود را با ستایش خداوند و خلقت جهان شروع می کند و می گوید :
          ثَنالِلخالِقِ غَبرا وَافلاک             یَرَاتّی قَطرَهِ دَین گَوهَرِ پاک
        سَموات اُویِنی تُوتّی مُعلق       جَهانَه حّکمِنی گُورساتّی مُطلَق  
ترجمه :  «ستایش برآفریننده افلاک و کُره خاکی راست که از قطره ای، گوهر پاک یعنی پیغبر اکرم (ص)و نیز انسان را آفرید  .
بیت دوم : «خانة آسمان ها را به طور مطلق آفرید و به جهان حکم خود را آشکار کرد،آسمان آبی را بدون تکیه گاهی آفرید که چنین آفرینشی برای انسانها عبرتی است که خلایق به یگانگی خداوند و قدرت مطلق ایمان بیاورند. »                                     
 مختومقلی هم  دیوان خود را با ستایش خداوند و بیان قدرت لایزال وی در آفرینش خلقت شروع می کند  ودر شعر ربیم جلیل  می گوید :
اون سکیز مونگ  عالم اهلین بار ادن ربیم جلیل       دوندره ریپ درگاهینا هم زار ادن ربیم جلیل
قدرت ایله عرش اویون دوار ادن ربیم جلیل          هیبت ایله فرش اویون هموار ادن ربیم جلیل
ترجمه : خالق تمامی اهل عالمیان خداوند باشکوه و بلند مرتبه است ،از بین برنده تمامی کاینات خداوند تعالی است .
با قدرت خود عرش را آفرید و با هیبت و شکوه  خود زمین را آفرید .
چنین آفرینشی را اوهم عبرتی برای انسانها دانسته است .مختومقلی در اشعار خود با بیانی ساده افکار عرفانی خود را آشکار می سازد .می توان گفت اشعار عرفانی وی دارای مفاهیم دور و نزدیک به ذهن  است ، در اشعاروی ازمدح پادشاهان و وصف در باریان و توصیف خشک طبیعت خبری نیست ، شعر وی وصف باده و عشق زمینی ، ثروت و مال نیست ، شعروی هرچه هست معرفت الله و عبودیت معبود و خالق است ،و بیان سعادت و معرفت بشری و آدمی است،این ویژگی راز طراوت و تازگی شعر وی را می شناساند.
   محتوای اشعار  صوفی الله یار که حاوی بیان مسائل دینی و اعتقادی ذات باری تعالی و صفات وی و ناتوانی انسا ن هادر برابر قدرت لایزال خداوند و توصیه به پرهیز از حسد ، ظلم ، حسد ، طمع و... نیز تمسک به تقوی،فقر،قناعت ، محبت،عشق به حق تعالی و به باور وی آنچه باعث تسهیل پیمودن طریقت سالکان می باشد در بر می گیرد. بسیار عارفانه است که تمامی ابیات ثبات العاجزین متناسب با آیات قرآن مجید می باشد،شاید بتوان گفت آئینه تمام نمای قرآن مجیداست، به همین خاطر در گذشته های نه چندان دور به طلاب حوزه های علمیه قوم ترکمن در کنار فراگیری قرآن مجید و یا بعد از اتمام آن، کتاب ثبات العاجزین مورد تدریس قر ار می گرفته تا ازفتوا های دینی و اعتقادی بهره مند شوند.با وجود این همه جذبه ولی نسبت به فراغی کمتر شناحته شده است ، دراین مقاله کوتاه سعی شده با مقایسه محتوای اشعار دو عارف بزرگ باعث جلب توجه فرهیختگان به تحقیق و تفحص در اشعار عارف صوفی مسلک صوفی الله یار شود .
 با مراجعه به کتابخانه ها و سایت ها و پایگاههای اینترنتی ، کتاب ، پایان نامه ها و مقاله ای با این عنوان یافت نشد تنها دروبلاگhttp://rasekh63.blogfa.com شرح حال مختصری از اشعار صوفی الله به زبان ترکمنی افغانی آمده است.و این در حالی است که تحقیق و بررسی درخصوص مختومقلی فراغی عارف بزرگ بسیار زیاد انجام شده است .